Σκέψεις για την καπιταλιστική κρίση

Από το 2007 παρακολουθούμε όλοι μας μια πρωτοφανή κρίση που σαρώνει στο πέρασμά της και γκρεμίζει μύθους, δογματικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, οικονομικούς κολοσσούς της χρηματοκοικονομικής πίστης(;) σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Πολλοί βιάστηκαν να εκτιμήσουν το «τέλος» του καπιταλισμού. Άλλοι υποστήριξαν ότι επιβεβαιώνεται η αναγκαιότητα του κρατικού παρεμβατισμού για τη σωστή λειτουργία του καπιταλισμού. Κάποιοι άλλοι υποστήριξαν σθεναρά ότι δεν χρειάζεται καμιά κρατική παρέμβαση και να αφήσουμε το σύστημα της αγοράς να λειτουργήσει και μέσα από αυτήν την «δημιουργική καταστροφή» το σύστημα θα αναγεννηθεί.
Φιλελεύθεροι και νεοφιλελεύθεροι, κρατιστές και σοσιαλιστές κάθε μορφής έδωσαν τις δικές τους ερμηνείες για την κρίση και για τα μέτρα που χρειάζεται να παρθούν.
Τι είναι πραγματικά αυτή η κρίση; Ποιούς πραγματικά αγγίζει και πόσο ; Ποιές είναι οι πραγματικές αιτίες αυτής της κρίσης και τι σχέση έχει η σημερινή κρίση με τις περιοδικές κρίσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που προέβλεψε ο Μάρξ; Υπάρχουν μαγικές συνταγές για την αντιμετώπισή της ;
Τα ερωτήματα είναι πολλά και αναμένουν απαντήσεις. Κατά κύριο λόγο απαντήσεις χρειάζεται να δώσουν απαντήσεις οι ίδιοι οι κυβερνώντες. Η κάθε πολιτική δύναμη που απαρτίζει το υπάρχον πολιτικό σύστημα ανεξάρτητα από την ιδεολογική σκοπιά της κάθε δύναμης πρέπει να μας πει την δική της εκτίμηση αλλά και τις προτάσεις της. Οι πολίτες θα κρίνουν. Ιδιαίτερα η δημοκρατική αριστερά χρειάζεται να μας δώσει την δική της εκδοχή για τη κρίση. Οι πολίτες περιμένουν να ακούσουν πειστικές απαντήσεις και ερμηνείες. Προτάσεις συγκεκριμένες. Χωρίς να υποτιμούμε τις προτάσεις που ακούγονται για κρατικοποίηση κάποιων Τραπεζών, δεν νομίζουμε ότι η λύση της «κρατικοποίησης» είναι το φάρμακο για όλες τις πληγές του καπιταλισμού. Και το ζητούμενο είναι με βάση ποια θεωρητικά εργαλεία θα κάνουμε αυτήν την συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης, για να θυμηθούμε και μια παρότρυνση κάποιων θεωρητικών; Ισως χρειαστεί να ξεσκονίσουμε κάποιες σκέψεις του Μαρξ για την αγορά, γιατί με τον «υπαρκτό» σοσιαλισμό ταυτίσαμε το σοσιαλισμό με τον κρατισμό, που κατάντησε παθογένεια για την αριστερά. Και αυτή την παθογένεια την συναντάμε πολύ συχνά στις προτεινόμενες πολιτικές σήμερα της αριστεράς κάθε έκφρασης.
Κάποιοι μελετητές της αγοράς που προσπαθούν να αναλύσουν τις αιτίες της σημερινής κρίσης, μιλάνε κυρίως για κρίση εμπιστοσύνης. Δηλαδή η γενεσιουργός αιτία της κρίσης είναι η απώλεια της εμπιστοσύνης των «αγορών». Αυτή η απώλεια δημιούργησε αλυσιδωτές αντιδράσεις σε μια παγκοσμιοποιημένη πλέον αγορά.
Θα κάνουμε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε το θέμα της κρίσης, χωρίς να μπούμε σε μια αυστηρή οικονομική ανάλυση και αποφεύγοντας να χρησιμοποιήσουμε βαρύγδουπους οικονομικούς όρους και συλλογισμούς που γίνονται βαρετοί σε όλους μας.
Για λόγους μεθοδολογικούς θα θεωρήσουμε ότι έχουμε μια οικονομία, την παγκόσμια οικονομία και θα την διαχωρίσουμε σε τρία επίπεδα. Το μοντέλο αυτό είναι μια πραγματικότητα και στο μέλλον θα γίνεται πιο καθαρό και ολοφάνερο σε όλους. Διευκρινίζουμε ότι αυτός ο διαχωρισμός σε τρία επίπεδα, είναι καθαρά μεθοδολογικός και όχι πραγματικός. Η πραγματικότητα ασφαλώς είναι πιο πολύπλοκη και χαοτική.
Το πρώτο επίπεδο είναι αυτό που ονομάζουμε πραγματική οικονομία και είναι τα εργοστάσια, τα παραγώμενα προϊόντα και οι υπηρεσίες, οι εργαζόμενοι, οι βιομήχανοι, οι αγορές των πρώτων υλών για την παραγωγή των προϊόντων και των υπηρεσιών, οι αγρότες, η γη, οι καταναλωτές κ.λ.π. Στο επίπεδο αυτό παράγονται όλες οι πραγματικές αξίες. Δηλαδή το άθροισμα όλων των αξιών τα παραγόμενων αγαθών και υπηρεσιών μιας οικονομίας αποτελεί και το πραγματικό παραγόμενο προϊόν μιας κοινωνίας.
Στο δεύτερο επίπεδο μπορούμε να δούμε τις Τράπεζες που δίνουν δάνεια στις επιχειρήσεις για να πληρώσουν τρέχουσες υποχρεώσεις τους και δεν έχουν μετρητά ή για μελλοντικές επενδύσεις και στους καταναλωτές για να αγοράσουν ένα σπίτι, ένα αυτοκίνητο, να πάνε διακοπές κ.λ.π.. Οι Τράπεζες δανείζουν αλλά και αυτές δανείζονται από άλλες Τράπεζες και από τους καταθέτες. Οι Τράπεζες δεν «παράγουν» χρήματα, απλά κυκλοφορούν το χρήμα για να γίνονται πιο εύκολα οι οικονομικές συναλλαγές. Τα χρήματα που κυκλοφορούν πρέπει να ανταποκρίνονται στα πραγματικά δεδομένα και στην πραγματική αξία μιας οικονομίας. Γιαυτό το ύψος του χρήματος που κυκλοφορεί στην αγορά γίνεται μέσο αυστηρών κανόνων, που διέπουν την παραγωγή και την κυκλοφορία τους από τις Κεντρικές Τράπεζες των Κρατών. Περισσότερο χρήμα στην αγορά φέρνει πληθωρισμό, δηλαδή μικρότερη πραγματική αξία του χρήματος.
Στο τρίτο επίπεδο έχουμε τις επενδυτικές Τράπεζες ή οργανισμούς που επενδύουν χρήματα εταιριών, οργανισμών, ασφαλιστικών ταμείων και ιδιωτών, σε διάφορα επενδυτικά προϊόντα που πολλές φορές και αυτοί που τα πουλάνε δεν γνωρίζουν ακριβώς την λειτουργία τους (αμοιβαία κεφάλαια, δομημένα ομόλογα, χρηματοοικονομικά παράγωγα κ.λ.π.). Οι επενδυτικοί αυτοί οργανισμοί, μπορεί να είναι Τράπεζες, θυγατρικές εταιρίες Τραπεζών, αλλά και ανεξάρτητες επενδυτικές εταιρίες ανάλογα με το δίκαιο της κάθε χώρας. Σε μια παγκοσμιοποιημένη όμως οικονομία λίγη σημασία έχει αυτό, αφού τα χρήματα ενός κατοίκου της άνω Ράχης (για να θυμηθώ τον φίλο μου το Γιώργο, ο οποίος διευκρίνιζε ότι είναι από την άνω Ράχη, χωρίς όμως να υπάρχει κάτω Ράχη !), μπορεί να «παίζονται» σε επενδυτικά χαρτιά που αφορούν ασφάλειες στεγαστικών ή επιχειρηματικών δανείων, πιστωτικές κάρτες, μελλοντικές αποδόσεις σε μετοχικά χαρτοφυλάκια ή άλλα παράγωγα προϊόντα που αφορούν την αγορά του άνθρακα ή του πετρελαίου. Επενδυτικά προϊόντα χωρίς πατρίδα αλλά και χωρίς να μπορεί κανείς να τα κατανοήσει πλήρως και ούτε βέβαια να τα ελένξει. Ο κάτοικος βέβαια της άνω Ράχης δεν ξέρει τι είναι αυτά τα επενδυτικά προϊόντα ακριβώς. Τα χρήματά που είχε πουλώντας κάποια κτήματα του για να γίνει ένας μεγάλος ξενώνας στην περιοχή του, τα έδωσε σε ένα υποκατάστημα της Τράπεζας του χωριού του, γιατί τον έπεισε ο γείτονάς του που ήταν υπάλληλος της Τράπεζας να επενδύσει σε κάποια προϊόντα που είχαν μεγάλες και εγγυημένες αποδόσεις. Ασφαλώς τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Όμως η ουσία είναι ότι στο επίπεδο αυτό των επενδυτικών οργανισμών συγκεντρώνεται το χρήμα που παράγεται στο πρώτο επίπεδο. Τα επενδυτικά αυτά προϊόντα «κυκλοφορούν» συνεχώς στην παγκόσμια αγορά. Αγοράζονται και πωλούνται. Όπως οι τιμές των μετοχών σε ένα χρηματιστήριο ανεβαίνουν και κατεβαίνουν ανάλογα με την ζήτηση τους, έτσι και η αξία των προϊόντων αυτών ανεβαίνει και κατεβαίνει. Άλλωστε πολλά από αυτά τα προϊόντα συνδέονται έμμεσα ή άμεσα με μετοχές επιχειρήσεων, ή με αξίες μετοχών ολόκληρων κλάδων και με άλλα παράγωγα προϊόντα που η προσδιοριστέα αξία τους είναι πολύ δύσκολο να αποσαφηνιστεί λόγω του πολυπλόκαμου των διασυνδέσεών τους με πραγματικές αξίες.
Όταν ο δείκτης ενός χρηματιστηρίου ανεβαίνει συνεχώς, δύο πράγματα μπορεί να συμβαίνει. Είτε οι τιμές των μετοχών των εισηγμένων επιχειρήσεων ανταποκρίνονται στην πραγματική τους αξία είτε όχι. Εάν έχουμε πραγματική αύξηση της τιμής μιας μετοχής σημαίνει ότι η επιχείρηση στην οποία ανήκει η μετοχή αυτή, έχει πραγματικά κέρδη, είναι υγιής επιχείρηση. Όμως υπάρχει περίπτωση η εταιρία να μην είναι υγιής και η μετοχή της με διάφορα «κόλπα», ή γιατί η αγορά είναι σε περίοδο ανοδική εξ αιτίας γενικότερων αιτιών να ανεβαίνει. Δηλαδή ενδέχεται να μην έχουμε πραγματική αύξηση των τιμών των μετοχών, αλλά μια πλασματική αύξηση που σημαίνει ότι έχουμε υπερτίμηση της αξίας της. Έτσι δημιουργείται η λεγόμενη «φούσκα». Όμως για την αύξηση αυτής της πλασματικής αξίας κάποιοι επενδυτές (οργανισμοί και ιδιώτες) κατέθεσαν πραγματικό χρήμα και πήραν στα χέρια τους «χαρτιά» ή σύγχρονους ηλεκτρονικούς τίτλους. Πολλές φορές η αύξηση αυτή είναι ελεγχόμενη και η ίδια η αγορά έχει τους μηχανισμούς εξισορρόπησης (πληροφόρηση κ.λ.π.) και διορθώνει τις παραμορφώσεις αυτές. Τα υπερτιμημένα χαρτιά δεν έχουν ζήτηση και οι τιμές τους πέφτουν και έτσι επέρχεται η ισορροπία. Με την ίδια λογική λειτουργούν και τα πιο σύνθετα επενδυτικά προϊόντα. Βεβαίως αυτά τα προϊόντα διαχειρίζονται από τους επενδυτικούς οργανισμούς και τους ανθρώπους που έχουν ορίσει γι αυτό. Και στο επίπεδο αυτό «παίζονται» πολλών ειδών «παιχνίδια» για την προσέλκυση αγοραστών των επενδυτικών τους προϊόντων. Παιχνίδια ανάλογα με τη δύναμη που διαθέτουν. Έτσι μπορούν να ανεβάζουν και να κατεβάζουν τιμές προϊόντων που δεν έχουν καμιά σχέση με την παραγωγή τους, την εμπορία τους κ.λ.π. Για παράδειγμα οι μεγάλες αυξήσεις και οι μεγάλες μειώσεις στις τιμές του πετρελαίου που ζήσαμε την περίοδο 2007 – 2008 δεν είχαν αφετηρία τις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες ή τις εταιρίες εμπορίας πετρελαίου, αλλά επενδυτικά κεφάλαια που «έπαιζαν» στην αγορά του πετρελαίου σημερινές και μελλοντικές πωλήσεις. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες ή οι εταιρίες εμπορίας πετρελαίου δεν έχουν σχέση με τα κεφάλαια αυτά ή με τους μηχανισμούς αυτούς που διαμόρφωσαν τις τιμές του πετρελαίου. Όλα αυτά τα συστήματα είναι αλληλοσυμπλεκόμενα.
Η σύγχρονη εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος έδωσε κάποια σχετική αυτονομία στο δεύτερο και ιδιαίτερα στο τρίτο επίπεδο. Η πιο «άγρια» εκδοχή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, που κυρίως εμφανίζεται στο αγλοσαξωνικό μοντέλο, συνειδητά ή όχι δεν έχει σημασία, εξελίχθηκε σε ένα σύστημα σχεδόν χωρίς κανένα κανόνα. Το χρηματιστηριακό κεφάλαιο δρα πλέον σε ένα παγκοσμιοποιημένο κόσμο σχεδόν ανεξέλεγκτο. Τα γρήγορα και εύκολα κέρδη της νέας εποχής που πραγματοποιούνται στο δεύτερο και κυρίως στο τρίτο επίπεδο της παγκόσμιας οικονομίας, και δεν αποκτώνται με σκληρή και μακροχρόνια δουλειά και θυσίες, έτσι όπως ήξεραν οι κλασσικοί καπιταλιστές του πρώτου επιπέδου της οικονομίας, είναι μια πραγματικότητα σήμερα. Το πάρτι έχει ξεκινήσει. Τα χρυσά αγόρια που πρόσφατα έχουν τελειώσει το London School of Economics πέφτουν με τα μούτρα στη δουλειά. Αναλαμβάνουν να διαχειριστούν τεράστια κεφάλαια με μοναδικό σκοπό τις μεγάλες αποδόσεις. Σε κάθε περίπτωση οι ίδιοι θα είναι κερδισμένοι. Οι χαμένοι σε περίπτωση κατάρρευσης θα είναι όσοι επένδυσαν στα «προϊόντα» που διαχειρίζονται. ‘Οταν όμως η ψαλίδα ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο και κυρίως στο τρίτο επίπεδο της οικονομίας μεγαλώσει υπερβολικά τότε αρχίζουν τα προβλήματα. Εάν στο πρώτο επίπεδο της πραγματικής οικονομίας δεν παράγεται ο πλούτος εκείνος, που θα δικαιολογεί για παράδειγμα την αγορά των κατοικιών, το ύψος των καταναλωτικών δανείων, το τρόπο ζωής των ανθρώπων, τότε έχουμε πρόβλημα. Δεν μπορεί δηλαδή η παγκόσμια οικονομία να παράγει χ ευρώ και οι άνθρωποι να καταναλώνουν εκατό φορές περισσότερα ευρώ. Τα διαθέσιμα είναι αυτά που παράγονται στο πρώτο επίπεδο της οικονομίας. Με αυτά τα διαθέσιμα πρέπει να ζήσουν όλοι οι άνθρωποι του πλανήτη. Στην πραγματικότητα όμως τι γίνεται. Κάποιες ομάδες ανθρώπων ζουν με υπερβολική χλιδή χωρίς καν να παράγουν κάτι, αφού ανήκουν στο δεύτερο και στο τρίτο επίπεδο της οικονομίας και άλλοι που συμμετέχουν στην πραγματική οικονομία του πρώτου επιπέδου ίσα ίσα να τα βγάζουν πέρα και πολλοί να ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας και κάποια εκατομμύρια του πλανήτη να λιμοκτονούν. Έτσι λειτουργεί το σύστημα. Υπερβολικές αμοιβές στα χρυσά αγόρια και κορίτσια του χρηματιστηριακού κεφαλαίου για να φέρουν γρήγορες και πολλές αποδόσεις στα χαρτοφυλάκια που τους δίνουν για να διαχειριστούν. Πολύ καλές αμοιβές σε όλο το υψηλό στελεχικό δυναμικό του χρηματοπιστωτικού συστήματος, για να είναι πιστοί και να δουλεύουν περισσότερο. Διαχρονικά υπερβολικά κέρδη του χρηματοπιστωτικού συστήματος με άμεσα ωφελούμενους τους βασικούς μετόχους τους χρηματιστές. Όλα αυτά στο δεύτερο και στο τρίτο επίπεδο της οικονομίας. Δηλαδή μοιράζονται τεράστια ποσά σε λίγους ανθρώπους που ανήκουν σε επίπεδα που δεν παράγουν ούτε ένα ευρώ. Στο πρώτο επίπεδο της πραγματικής οικονομίας τα πράγματα είναι διαφορετικά. Συνήθως οι αυξήσεις στη μισθωτή εργασία της πραγματικής οικονομίας είναι πενιχρές. Κάποια στελέχη αμοίβονται καλύτερα και ένας αριθμός διευθυντικών στελεχών και μεγαλομετόχων πολύ καλύτερα. Θα πει κάποιος, τουλάχιστον αυτοί δουλεύουν στην πραγματική οικονομία και φέρνουν αποτελέσματα για την επιχείρηση, τους μετόχους και τους εργαζόμενους της και αξίζουν να πάρουν κάτι παραπάνω. Οι ελεύθεροι επαγγελματίες που συμμετέχουν στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών της πραγματικής οικονομίας είναι σε καλύτερο επίπεδο, κυρίως λόγω της φοροδιαφυγής. Οι αγρότες παγιδευμένοι σε ένα υπερπροστατευτικό κράτος και στις πολιτικές των επιδοτήσεων, δεν μπορούν να διαθέσουν τα προϊόντα τους ή όταν τα διαθέτουν οι τιμές που εξασφαλίζουν είναι υποδιαίρεση των τιμών διάθεσής τους στην αγορά. Την ίδια στιγμή σε διπλανές ή πιο μακρυνές χώρες, άνθρωποι χρειάζονται αυτά τα προϊόντα και θα μπορούσαν να απορροφήσουν την παραγωγή αυτή που είναι αδιάθετη.
Τι έχουμε λοιπόν στην πραγματικότητα. Μια πίτα που το μέγεθός της διαμορφώνεται στο πρώτο επίπεδο της οικονομίας, την μοιράζουν άνθρωποι που ανήκουν και στα τρία επίπεδα της οικονομίας. Και μάλιστα οι άνθρωποι του δεύτερου και του τρίτου επιπέδου, τρώνε τα μεγαλύτερα κομμάτια από την πίτα, στην δημιουργία της οποίας δεν έχουν συμβάλλει καθόλου.
Τι κάνουμε λοιπόν ;
Καταργούμε το δεύτερο και το τρίτο επίπεδο της οικονομίας ; Κρατικοποιούμε τις Τράπεζες ; Καταργούμε τα χρηματιστήρια και τις χρηματιστηριακές και επενδυτικές εταιρίες ; Και να καταργήσουμε όλα αυτά με τι θα τα αντικαταστήσουμε ; Με σοσιαλιστικά χρηματιστήρια και σοσιαλιστκές Τράπεζες ;
Δεν ξέρω αν είναι σωστό αυτό αλλά και να συμφωνήσουμε σε κάτι τέτοιο όλοι μας, δεν γνωρίζω τον τρόπο πως μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο με ελεύθερους και δημοκρατικούς κανόνες.
Σήμερα έχουμε ορισμένα δεδομένα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. Ο καπιταλισμός από την εμφάνισή του μέχρι σήμερα εξελίχθηκε και μέσα από τις κρίσεις του ανανεωνόταν συνεχώς και κέρδιζε συνεχώς έδαφος. Στις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες εξασφάλισε μια καλύτερη ζωή για τους πολίτες, διασφαλίζοντάς τους ένα καλύτερο μέλλον. Η ζωή σήμερα για εκατομμύρια ανθρώπους του καπιταλιστικού κόσμου είναι πολύ καλύτερη από τη ζωή που έκαναν οι άνθρωποι στην αρχή ή και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Το αντίπαλο δέος ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» κατέρρευσε λόγω κυρίως ενδογενών αιτίων, βασικά γιατί δεν έδωσε λύσεις στα προβλήματα των λαών όπου δοκιμάσθηκε και ασφαλώς γιατί δεν υπήρξε δημοκρατικός. Η υπεροχή αυτή του καπιταλισμού και η επίλυση σε ένα βαθμό σοβαρών κοινωνικών προβλημάτων, έδωσε και δίνει κίνητρα σε εκατομμύρια ανθρώπους από τις χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου και θέλουν να μεταναστεύσουν στις χώρες της δυτικής επαγγελίας. Ακόμη και η κομμουνιστική Κίνα στην δεκαετία του 1980 κάνει στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών και υιοθετεί μια οικονομική πολιτική με τους κανόνες της καπιταλιστικής ανάπτυξης και από τότε οι ρυθμοί ανάπτυξής της είναι πάνω από 10% κάθε χρόνο. Η ραγδαία αυτή ανάπτυξη του καπιταλισμού έχει και το τίμημά της. Μεγάλες περιβαλλοντικές καταστροφές και οικολογικά εγκλήματα με τεράστιες και σε ορισμένες περιπτώσεις με μη αντιστρέψιμα αποτελέσματα. Αποτελέσματα αυτής της ραγδαίας ανάπτυξης ζούμε πλέον καθημερινά. Σοβαρές αλλαγές στο κλίμα, εγκληματική εκμετάλλευση και εξάντληση των φυσικών πόρων, φαινόμενο του θερμοκηπίου. Προβλήματα που ίσως επιβάλλεται ακόμα και το περιεχόμενο της ανάπτυξης να αναθεωρήσουμε. Ίσως η βάση της βιωσιμότητας και της αειφορίας δεν είναι αρκετή συνθήκη, για τις οποιεσδήποτε προτεινόμενες αναπτυξιακές πολιτικές. Από τη μια λοιπόν έχουμε τις τρομακτικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, μιας άγριας καπιταλιστικής ανάπτυξης, που εξασφάλισε όμως ένα καλό σχετικά επίπεδο για την πλειοψηφία των ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες της δύσης και από την άλλη βλέπουμε να μπαίνουν δυναμικά στο προσκήνιο νέες αναπτυσσόμενες δυνάμεις όπως η Κίνα και η Ινδία και πάνω από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι να φαίνονται αποφασισμένοι να ξεφύγουν από το επίπεδο που τους είχαν καταδικάσει κυρίως οι πολιτικές της δύσης, αλλά και οι δικές τους επιλογές. Τεράστια προβλήματα και προκλήσεις ορθώνονται μπροστά στην ανθρωπότητα στις αρχές της νέας εκατονταετίας. Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες για κανέναν και ιδιαίτερα για την αριστερά που βγήκε «τραυματισμένη» μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού.
Η παγκοσμιοποίηση που τις τελευταίες δεκαετίες, εξ αιτίας της τεχνολογικής επανάστασης της πληροφορικής και του internet, εξελίχθηκε με τρομερούς ρυθμούς, δημιούργησε νέες συνθήκες στον σύγχρονο κόσμο. Κυρίως ενίσχυσε την εκτίμηση, ότι οι λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα πρέπει να αναζητηθούν μέσα στο διεθνές πλαίσιο που διαμορφώνεται. Το εθνικό κράτος καθημερινά χάνει την αίγλη του και την αποτελεσματικότητά του. Οι εθνικές πολιτικές που δεν παίρνουν υπόψη τους το παγκόσμιο περιβάλλον είναι ανίσχυρες. Ο κόσμος γίνεται όλο και περισσότερο ενιαίος. Σε ποιά κατεύθυνση θα ολοκληρώνεται ο σύγχρονος κόσμος έχει να κάνει με την διαμόρφωση των πολιτικών δυνάμεων που θα μπορέσουν να διατυπώσουν εναλλακτικές λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα. Όσο δεν διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για τις πολιτικές αυτές σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, θα κυριαρχούν οι σημερινές νεοσυντηρητικές πολιτικές που οδήγησαν στην σημερινή κρίση και που όλα δείχνουν ότι για άλλη μια φορά τη «νύφη» θα την πληρώσουν οι οικονομικά αδύνατοι, μέσω του Κράτους που έρχεται αρωγός να σώσει το καράβι που βουλιάζει. Όμως ο καπιταλισμός μέσα από την ίδια του την κρίση, το πιθανότερο είναι να βγει τελικά πιο ισχυρός και αποτελεσματικός. Αυτό έδειξαν όλες οι προηγούμενες κρίσεις του.
Η Ελλάδα μια μικρή χώρα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι δεν είναι σε θέση από μόνη της να διαμορφώσει πολιτικές που θα επηρεάσει τις παγκόσμιες εξελίξεις. Δεν υποτιμούμε βεβαίως την χάραξη εθνικών πολιτικών που θα μπορέσουν να περιορίσουν τις επιπτώσεις της κρίσης για τους οικονομικά αδύνατους στην χώρα μας. Όμως οι πολιτικές αυτές έχουν περιορισμένο ορίζοντα και αποτελεσματικότητα. Δεν μπορούν να αγνοούν την διεθνή και παγκόσμια διάσταση και την αλληλεξάρτηση της οικονομίας μας με τις οικονομίες των άλλων χωρών, με την παγκόσμια οικονομία. Και αν κάποιος πιστεύει ότι μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της χώρας, υψώνοντας «εθνικά τείχη», νομίζοντας ότι μπορεί να σταματήσει τις παγκόσμιες επιδράσεις, τουλάχιστον εθελοτυφλεί. Η χώρα μας μπορεί να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της κρίσης με πολιτικές που θα ενσωματώνουν την ένταξή της σε ένα ευρωπαϊκό και παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Και μάλλον ευτυχώς που είμαστε σ’αυτό το σύστημα γιατί δεν μπορώ να φανταστώ την Ελλάδα περιχαρακωμένη στα «εθνικά της σύνορα», όταν σήμερα χώρες όπως το μακρινό Βιετνάμ αναζητούν εναγωνίως την ενεργότερη συμμετοχή τους στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Και η Ελλάδα σήμερα είναι ενταγμένη σε ένα ισχυρό οικονομικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που και αυτό όμως ταρακουνήθηκε σοβαρά από την πρόσφατη κρίση και αναζητά λύσεις και διεξόδους. Μόνο που οι πολιτικές αυτές έχουν περιορισμούς και ο βασικότερος είναι το σοβαρό έλλειμμα δημοκρατικής ολοκλήρωσης που έχει σήμερα η Ένωση. Και αυτό είναι ζητούμενο για τις δυνάμεις της δημοκρατικής αριστεράς σήμερα. Γιατί μόνο μέσα από την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και το βάθεμα της δημοκρατίας, μπορεί να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για να μπορέσει η Ευρώπη να αρθρώσει έναν εναλλακτικό παγκόσμιο λόγο. Αυτό προϋποθέτει αλλαγή του σημερινού συσχετισμού των δυνάμεων και η υπερίσχυση των πολιτικών που θέλουν την ενίσχυση και το βάθεμα μιας δημοκρατικής ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σε όλους τους τομείς. Μόνο έτσι η Ευρώπη θα γίνει υπολογίσημη δύναμη στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και θα μπορεί είτε να αποτρέπει δυσμενείς παγκόσμιες εξελίξεις είτε να επηρεάζει θετικές εξείξεις σε όφελος των λαών. Το στοίχημα είναι αυτό σήμερα. Θα μπορέσει η Ευρώπη να παίξει στο μέλλον έναν προοδευτικό και δημοκρατικό ρόλο στις παγκόσμιες εξελίξεις ; Και είναι ερώτημα κλειδί για το ποια κατεύθυνση θα έχουμε στην εξέλιξη της παγκόσμιας κοινότητας και των παγκόσμιων προβλημάτων.
Πολιτικές «εθνικής» αναδίπλωσης στην Ευρώπη, που αναπτύσσονται από ορισμένες δυνάμεις και κυβερνήσεις στην Ευρώπη του σήμερα, εάν υπερισχύσουν θα έχουν σοβαρές δυσμενείς εξελίξεις για την παγκόσμια κοινότητα. Ένας νέος εθνικισμός που αναπτύσσεται από τα δεξιά και τα αριστερά του πολιτικού συστήματος και στην χώρα μας μόνο καλή εξέλιξη δεν θα είναι για το λαό μας και για τους λαούς της Ευρώπης και πιο άσχημα για τις πιο αδύνατες χώρες. Θα είναι σαν να αναθέτεις τις παγκόσμιες εξελίξεις στις πιο συντηρητικές και αντιδραστικές δυνάμεις του παγκόσμιου «χωριού» μας.
Ειλικρινά δεν βλέπω πως αλλιώς μπορείς να επηρεάσεις σήμερα οργανισμούς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, χωρίς μια ενιαία Ευρώπη δημοκρατική και πολιτικά ολοκληρωμένη ; Δεν μπορώ να δω πως θα μπορέσουμε να αποτρέψουμε διεθνείς εμπλοκές που θα απειλήσουν ακόμη και την ειρήνη, που έχουμε διασφαλίσει τουλάχιστον ως Ευρώπη για πάνω από εξήντα χρόνια. Δεν μπορώ να δώ πως θα εξελιχθούν ή μάλλον ανησυχώ για τις εξελίξεις, και με την διαμόρφωση των παγκόσμιων συσχετισμών με την σημερινή αμφιλεγόμενη κυριαρχία των ΗΠΑ, την επανάκαμψη μιας Ρωσίας που θέλει να παίξει ρόλο στις παγκόσμιες εξελίξεις και την εμφάνιση νέων μεγάλων δυνάμεων όπως της Κίνας και της Ινδίας, χωρίς την ύπαρξη μιας δημοκρατικής Ευρώπης. Και ειδικά δεν μπορώ να δω μια Ελλάδα απομονωμένη και έξω από το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, τελευταίο υπερασπιστή κάποιων «εθνικών πολιτικών».
Το στοίχημα σήμερα για τις προδευτικές δυνάμεις της χώρας μας είναι μια δημοκρατική Ευρώπη. Πως θα εξελιχθεί η Ευρώπη και σε ποια κατεύθυνση. Πολιτικές που περιορίζονται στα εθνικά μας σύνορα είναι πολιτικές αμυντικής περιχαράκωσης. Είναι πολιτικές απομόνωσης που δεν έχουν καμιά προοπτική και κυρίως δεν μπορούν να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Οι πολιτικές αυτές στην καλύτερη περίπτωση θα καταγγέλλουν τις εξελίξεις. Δεν θα συμμετέχουν όμως στην διαμόρφωση του νέου κόσμου του 21ου αιώνα.

Κώστας Χαϊνάς
24-12-2008